با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ ایران دورۀ اسلامی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران

2 استادیار زبانشناسی همگانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران

3 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دورۀ اسلامی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران

چکیده

متون جغرافیای تاریخی حاوی اطلاعات اجتماعی، فرهنگی و زبانی ارزشمندی هستند. احسن‌التقاسیم فی المعرفه‌الاقالیم اثر ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی یکی از این متون است که توصیفات دقیقی درباره زبان‌های جوامع مسلمان در سدة چهارم هجری دارد. هدف پژوهش حاضر بررسی ارزش این اثر در شناخت وضعیت زبان‌شناسی اجتماعی جوامع اسلامی آن دوره است و به این پرسش‌ها می‌پردازد که گزارش‌های مقدسی چه ارزش  زبا‌ن‌شناختی دارد و چگونه به شناسایی کاربرد اجتماعی، پراکندگی و تنوع زبانی جوامع مسلمان کمک می‌کند. بدین منظور، با روش پژوهش توصیفی-تحلیلی، محتوای گزارش‌های زبانی مذکور از منظر زبان‌شناسی اجتماعی-تاریخی بررسی گردید و بر اساس مضامین زبان‌شناسی اجتماعی شناسایی‌شده، طبقه‌بندی و تفسیر شدند. بررسی محتوای اثر نشان می‌دهد که مقدسی بر اساس طرحی ازپیش‌اندیشیده و نظام‌مند به وضعیت زبانی سرزمین‌های اسلامی توجه کرده است و مشاهدات وی تصویر نسبتاً روشنی از جغرافیای زبانی، تفاوت‌های گویشی، انتخاب زبان‌ها و گویش‌ها در موقعیت‌های کاربردی مختلف و نگرش اجتماعی به آنها مخصوصاً در یخش شرقی جهان اسلام در سدة چهارم ارائه می‌دهد. همچنین، این پژوهش ­از یک‌ سو اهمیت توصیف‌های جامع و طبقه‌بندی‌شده جغرافیایی تاریخی زبان‌ها و از سوی دیگر، ضرورت واکاوی متون جغرافیای تاریخی برای شناخت وضعیت اجتماعی-تاریخی زبان‌های ایرانی را‌ بیش از پیش آشکار می‌نماید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

آرلاتو، آنتونی. (1383). درآمدی بر زبان شناسی تاریخی. ترجمة یحیی مدرسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
احمد، مقبول؛ تشنر، فرانتس. (1368). تاریخچه علم جغرافیا و تطورات آن در جهان اسلام. ترجمة محمدحسن گنجی. تهران: بنیاد دائره‌المعارف اسلامی.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم. (1373). ممالک و مسالک. ترجمة محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
بیات، عزیزالله. (1373). کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران. تهران: امیرکبیر.
ترادگیل، پیتر. (1376). زبان‌شناسی اجتماعی: درآمدی بر زبان و جامعه. ترجمة محمد طباطبایی. تهران: آگاه.
حاجی قاسملو، فاطمه، سلطان بیگی چورسی، رقیه و حسینی سده، علی اکبر. (1396). «مروری بر عقاید دینی مردم فارس و خوزستان در احسن التقاسیم». تهران: همایش ملی متن‌پژوهی ادبی نگاهی تازه به متون تاریخی.
صحت، مهدی و احمدوند، عباس. (1398). «بازخوانی و واکاوری فرق شیعه از منظر و دیدگاه نویسندگان جغرافیایی: قرن سوم تا هشتم ه.ق)». پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی اقتصادی. سال 8. شماره 1، صص. 153-172.
عبادی، صبحه، آذرنوش، آذرتاش و بیات، علی. (1399). «بررسی انعکاس گرایش‌های قومی، دینی و سیاسی در متون جغرافیایی: بررسی موردی المسالک و الممالک اصطخری و احسن التقاسیم مقدسی». پژوهش‌نامه تاریخ تمدن اسلامی. سال 53. شماره1. صص.73-93.
عباسی، مهناز. (1398). «تصویرشناسی زنان در سفرنامه مقدسی». مطالعات تاریخ فرهنگی. سال10. شماره 39. صص. 75-105.
عرب‌عامری، مصطفی، سمانه ، خلیلی‌فر و حسینی، سید مصطفی. (1399). «بررسی وجوه افتراق آثار جغرافی نویسان مکتب بلخی: اصطخری، ابن حوقل و مقدسی». تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. سال 11، شماره 40. صص. 101-118.
فخام، شاکر. (1384). «مقدسی و کتاب (احسن التقاسیم)». ترجمة حسین علی نقیان. مجله ماه تاریخ و جغرافیا. ش 92 و 93. صص. 10-21.
فرشاد، مهدی (1365). تاریخ علم در ایران. جلد اول. تهران: امیرکبیر.
فرید، یدالله. (1369). «پیشگامان جغرافیای انسانی». نشریة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. شماره 137. صص. 112-154.
قبادی، علیرضا. (1370). مردم‌شناسی تاریخی قرن چهارم هجری قمری: نمونه موردی مطالعه احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. پایان‌نامه. دانشگاه تهران.
لسترنج، گای. (1377). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مشیری، سید رحیم. (1378). منابع و مآخذ جغرافیای ایران. تهران: دانشگاه پیام نور.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. (1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ترجمة دکتر علینقی منزوی. تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران. 
نفیس، احمد. (1367). خدمات مسلمانان به جغرافیا. ترجمة حسن لاهوتی. مشهد: آستان قدس رضوی.
Auer, A., Peersman, C., Pickl, S., Rutten, G., & Vosters, R. (2015). Historical sociolinguistics: the field and its future. Journal of historical sociolinguistics, 1(1), 1-12.
Baker, C. (1992). Attitudes and language. Clevedon: Multilingual Matters.
Bell, A. (2013). The guidebook to sociolinguistics. John Wiley & Sons.
Berthele, R. (2010). Investigations into the Folk’s mental models of linguistic varieties, In: D. Geeraerts & J. R. Taylor (Eds.) Advances in cognitive sociolinguistics: Cognitive linguistics research (pp. 265-290). De Gruyter Mouton.
Fishman, J. A. (1965). Who speaks what language to whom and when?. La linguistique, 1(Fasc. 2), 67-88.
Gumperz, J. J. (1971). Language in social groups. Stanford: Stanford University Press.
Holmes, J. (2013). An introduction to sociolinguistics. London: Longman.
House, J., & Kasper, G. (1981). Politeness markers in English and German. F. Coulmas (Ed.), Conversational routine: Explorations in standardized communication situations and prepatterned speech. The Hague: Moutton.
Hymes, D. H. (1974). Foundations in sociolinguistics: An ethnographic approach. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Labov, W. (1984). Five methods of the project on linguistic change and variation. In J. Baugh & J. Sherzer (Eds.). Language in use (pp. 1-42). Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Nevalainen, T. (2015). What are historical sociolinguistics? Journal of Historical Sociolinguistics, 1(2), 243-269.
Sarnoff, I. (1970). Social attitudes and the resolution of motivational conflict. In M. Jahoda & N. Warren. (Eds.) Attitudes. (pp. pp. 279-284). Harmondsworth: Penguin.
Schmidt-Rohr, G. (1963). Mutter Sprache. Jena: Eugen Diederichs Verlag.
Waldispühl, M., & Wallis, C. (2022). Personal names in medieval libri vitæ as a sociolinguistic resource. Journal of Historical Sociolinguistics, 9(1), 129-161.
Wardhaugh, R. (1986). An introduction to sociolinguistics. United Kingdom: Blackwell.
Weinreich U., Labov W., & Herzog, M.I. (1968), Empirical foundations for a theory of language change. Austin, University of Texas Press.