با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار فرهنگ و زبانهای باستانی، دانشگاه شیراز، شیراز ، ایران

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

جای نام، واژه ای است برای نامیدن مکان و یا موقعیت جغرافیایی خاص. علمی که به بررسی و مطالعۀ نامهای جغرافیایی می پردازد، جای نام شناسی نام دارد. جای نام شناسی شاخه ای از زبان شناسی است که از دیدگاه در­زمانی و هم زمانی به بررسی علمی جای نام ها می پردازد. جای‌نام‌‌ها،  بخش مهمی از میراث زندۀ فرهنگی کشور به شمار می‌روند و مجموعۀ بزرگی از واژگان هستند و در طی سده‌ها پدید آمده‌اند. جای نام ‌ها به عنوان واحدهای زبانی در معرض دگرگونی‌هایی هستند که در حوزۀ زبان رخ می‌دهد. بررسی آن‌ها از دیدگاه زبان‌شناسی و تاریخی می‌تواند ما را در به دست آوردن آگاهی‌های تاریخی از زبان و فرهنگ مردم ساکن در آن ناحیه یاری دهد. هدف این مقاله بررسی ریشه‌شناسی چند جای نام، با استفاده از منابع و نظریه­های متخصصین و صاحب­نظران آلمانی و آمریکایی زبان­های باستانی ایران (فارسی باستان، اوستایی و دورۀ میانه)، در استان بوشهر است. روش انجام این تحقیق ترکیبی از روش تحقیق میدانی و توصیفی–تحلیلی است. از ابزاری مانند ضبط صوت، پرسش نامه و مصاحبه استفاده شده است و پیکره‌های زبانی شامل واژگان است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که این جای نام ها از عناصر محیطی بومی شکل گرفته‌اند. آب جای‌نام‌‌، گیاه جای‌نام‌‌، زیست جای‌نام‌‌ و یاد جای‌نام‌‌ در این جای نام ‌ها، نقش مهمی ایفا می‌کنند. از نظر ساخت واژه (مورفولوژی، صرف) به جای نام ‌های بسیط، مشتق و مرکب تقسیم می‌شوند. پسوند یک عنصر سازندۀ کلیدی در این جای‌نام‌‌‌ها است. از نظر ساخت اشتقاقی، این جای نام ‌ها ریشه در زبان‌های باستانی و میانۀ ایرانی دارند. این جای نام ها دچار دگرگونی آوایی و واجی از دورۀ باستان به میانه و نو (گویش) شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

الف) منابع فارسی
آرلاتو، آنتونی (1384). درآمدی بر زبان‌شناسی تاریخی. ترجمۀ یحیی مدرسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
آلیانی، مریم. (1390). بررسی کلان جای‌نام‌‌های استان گیلان. پایان نامه‌ی چاپ نشده کارشناسی ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
ابوالقاسمی، محسن. (1374). ریشه­شناسی (اتیمولوژی). تهران: ققنوس.
ــــــــــــــــــ.  (1383). دستور تاریخی زبان فارسی. چاپ چهارم، تهران: سمت.
احدیان، محمدمهدی. (1388). بررسی ریشه‌شناختی دو جای‌نام‌ در استان همدان. مجلۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 15، صص 159-174.
احدیان، محمدمهدی و رحمان بختیاری. (1388). «درآمدی بر جای‌نام‌ شناسی ایران». جستارهای ادبی، شماره 165، صص 189-199.
احدیان، محمدمهدی. (1389). بررسی ساختار صرفی جای‌نام‌‌های استان همدان. مجلۀ زبان و زبان شناسی، شماره 12، صص 129-150.
افشار سیستانی، ایرج. (1382). پژوهش در نام شهرهای ایران. تهران: روزنه.
باستانی راد، حسن و دل آرا مردوخی. (1392). گونه‌شناسی جای نام ‌ها در جغرافیای تاریخی ایران. مجلۀ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، شماره 12، صص 21-50.
بختیاری، رحمان. (1390). ریشۀ عامیانۀ جای‌نام‌‌های ایران، جعل تاریخ و هویت، مجلۀ زبان پژوهی، شماره 15، صص 25-50.
بویر، علی. (1399). «تأثیر پدیده‌های جغرافیایی در نامگذاری روستاهای استان آذربایجان غربی». مجلۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین، سال 6، شماره 2، صص 23-46.
بلومفیلد، لئونارد. (1379). زبان. ترجمۀ علی محمد حق شناس، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ترقی اوغاز، حسنعلی. (1372). «نقد کتاب مبانی توپونیمی و نگاهی به توپونیمیهای ایران». زبانشناسی، سال 17، شماره 2، صص 137-145.
چکنگی، علیرضا. (1378). فرهنگنامه تطبیقی نام‌های قدیم و جدید مکان‌های جغرافیایی ایران و نواحی مجاور. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
حسن دوست، محمد. (1399). فرهنگ ریشه­شناختی زبان فارسی، 5 جلد .تهران: ماهریس.
ذاکری، مصطفی. (1372). «اشتقاق عامیانه و واژه‌سازی تفننی». مجموعه مقالات زبان فارسی و زبان علم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
رضایتی کیشه خاله، محرم و شهناز ملیحی کمر. (1395). «بررسی جای‌نام‌‌های بخش اسالم شهرستان تالش». مجلۀ پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی، سال 6، شماره 11، صص 97-114.
رفاهی علمداری، فیروز. (1380). مبانی توپونیمی و نگاهی به توپونیمی‌های ایران. تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور.
سبزعلیپور، جهاندوست (1396). «تأملی بر جای نام ‌شناسی منطقۀ تات زبان شاهرود خلخال». مجلۀ زبان فارسی و گویش‌های ایران، سال 2، شماره 3، صص 163-184.
سلامی، عبدالنبی(1381 )، فرهنگ گویش دوانی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
شارق، سونیا. (1385). بررسی تاریخی زبان شناختی نام شهرها و مکان‌های کهن استان فارس. پایان نامۀ چاپ نشدۀ کارشناسی ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
طامه، مجید. (1399). اسم مکان‌های بی نشان در ساخت کلان نام های ترکیبی ایران و کاربرد آن. مجلۀ زبان شناسی گویش‌های ایران، سال 5، شماره 1، صص 1-24.
غلامی، سهراب (1400).بررسی زبان­شناسی گویش تنگسیری (بوالخیر): آواشناسی، ساخت­واژه، نحو، ریشه شناسی و کنکاش در واژگان منتخب.پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز.
فره­وشی، بهرام. (1358). فرهنگ فارسی به پهلوی. چ 2، تهران: دانشگاه تهران.
فره وشی،بهرام (1382). کارنامۀ اردشیر بابکان. چ 2، تهران: دانشگاه تهران.
کسروی، احمدی. (1345). مجموعۀ زبان پاک، آذری یا زبان باستانی آذربایگان، نام‌های شهرها و دیه های ایران. به کوشش عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس.
کنین، عبدالحسین. (1391). جغرافیای استان بوشهر. تهران: آینۀ کتاب.
مولایی، چنگیز. (1398). راهنمای زبان فارسی باستان. تهران: آوای خاور.
ــــــــــــــ. (1399). فرهنگ زبان فارسی باستان. تهران: آوای خاور.
نوبان، مهرالزمان. (1376). نام مکان‌های جغرافیایی در بستر زمان. تهران: ما.
 
ب) منابع انگلیسی، آلمانی، فرانسه و روسی
Abaev, V.I. (1958-1995). Istoriko-, etimologicheski Solvar osetinskogo Yazyka,I-V., Moskva-Leningrad.
Assadorian, A. (2017). On the systematic classification of Iranian toponyms. American Journal of Linguistics, 5(3), 51-56.
Bailey, H. W. (1979). Dictionary of Khotan Saka. Cambridge.
Bartholomae, C. (1904). Altiranisches Wörterbuch. Strassburg.
Benveniste, É. (1940). Textes Sogdiens. Paris.
Benzing, J. (1983). Chwaresmischer Wortindex, mit einer Einleitung von. H. Humbach, herausgegeben von Z. Taraf. Wiesbaden.
Beyhani,S(2004).Die Sprache der Meder. Zurich.
Boyce, M. (1977). A word-list of Manichaean Middle Persian and Parthian. In: Acta Iranica, 9a, Téhéran – Liége – Leiden.
Brandenstein, W., & Mayrhofer, M. (1964). Handbuch des Altpersischen. Wiesbaden.
Durkin-Meisterernst, D. (2004). Dictionary of Manichaean Middle
Persian and Parthian. Belgium.
Eilers,W. (1976).Westiranische Mundarten.Wiesbaden.
Elfenbein, J. (1990). An Antology of Classical and Modern Balochi Literature.Wiesbaden.
Gershevitch, I., A. (1954). A grammar of Manichean Sogdian. Oxford.
Gershevitch, I., A. (1985). Philologia Iranica. Wiesbaden.
Gharib. B. (1995). Sogdian Dictionary. Tehran: Farhangan.
Ghilain, A. (1939). Essai Sur La Langue Parthe. Louvain.
Gignoux, P. (1972). Glossaire des inscriptions pehlevies et parthes. London.
Hinz, W. (1973). Neue Wege im Altpersischen. Wiesbaden,
London.
Hinz, W. (1975). Altiraniches Sprachgut der Nebenuberliefeirungen Wiesbaden,
Hinz, W., & Koch, H. (1987). Elamisches Wörterbuch. Berlin.
Horn, P. (1893). Grundriss der Neu Persischen Etymologie. Strassburg.
Hübschmann, H. (1895). Persische Studien. Strassburg.
Hübschmann, H. (1895 – 1897). Armenische Grammatik. Leipzig.
ǰâmâsp-Asânâ, H.D.J., & West, E.W. (1887) shikand- Gumânik viǰiâr. Bombay.
Jackson, H. (2002). Lexicography: An introduction. Routledge. London and New York.
Kipfer. B.A. (1984). Workbook of Lexicography. Exeter.
Mackenzie, D. N. (1990). A concise Pahlavi dictionary. Oxford.
Mann, O. (1910). Die Mundarten der Lurstämme im südwestlichen Persien. Berlin.
Mayrhofer, M. (1956 – 1980). Kurzgefaβtes Etymologisches wörterbuch des Altindischen, I-IV, Heidelberg.
Mayrhofer, M. (1986 – 2001). Etymologisches wörterbuch des Altindoarischen, I, III, Heidelberg.
Morgenstierne, G. (1927). An etymological vocabulary of Pashto. Oslo.
Morgenstierne, G. (1974). Etymological vocabulary of Shugni group. Wiesbaden.
Morgenstierne, G. (2003). A New etymological vocabulary of Pashto. Wiesbaden.
Nyberg, H. S. (1931). Hilfsbuch des Pehlevi, vol. II: Glossary. Uppsala.
Nyberg, H. S. (1974). A manual of Pahlavi, vol. II: Glossary. Wiesbaden.
Oxford Dictionary (2004). Concise Oxford English dictionary. Oxford University Press.
Pokorny, J. (1994). Indogermanisches Etymologisches wörterbuch, I-II, Tübingen – Basel.
Schmitt, R. (2014). Wörterbuch der Altpersischen Inschriften der Achaimeniden. Wiesbaden.
Sims –Williams, N. (2007). Bactrian Documents. Londonn.
Sims –Williams, N. (2016). A dictionary: Christian Sogdian.
Syriac and English. Wiesbaden.
Tafazzoli, A. (1991). Some Isfahani words, in R.E. Emmerick, D. Veber, & F. am Main Corolla (Eds.). Iranica. Bern.
Tavernier, J. (2007).  Iranica in the Achaemenid Period. Leuven.
Turner, R. (1966). A comparative dictionary of the Indo-Aryan Languages. London.
Vahmann, F., & Asatrian, G. S. (1988). Westiranische Mundarten, I- III. Wiesbaden – Stuttgart.
Vahmann, F., & Asatrian, G. S. (1987 – 1991). West Iranian dialect materials I-II. Copenhagen.
Walde, A. (1927 – 1932). Vergleichendes wörterbuch der Indogermanischen Sprachen, I-III. Berlin – Leipzig.
Walde, A. J. B. H. (1982). Lateinisches Etymologisches Wörterbuch, I-III. Heidelberg.