با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه جامعه‏شناسی انقلاب، پژوهشکدۀ امام خمینی و انقلاب اسلامی

2 دکتری جامعه‏‌شناسی، پژوهشگر مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران

چکیده

مقالۀ حاضر می‏کوشد تا با تکیه بر نظریۀ گفتمان لاکلو و موفه به مطالعۀ یکی از سوژه‌های پرمناقشۀ گفتمانی، یعنی «هویت زنان» در خرده‌گفتمان‌های انقلاب اسلامی یعنی سازندگی، اصلاحات، اصول‏گرایی رادیکال و اعتدال بپردازد. بدین منظور به تحلیل گفتمان سخنرانی‏های «برگزیدگان سیاسیِ» هر یک از گفتمان‏ها پرداخته شده است. تحلیل گفتمان جایگاه زنان در خرده‏گفتمان‏های درون ابرگفتمان انقلاب اسلامی نشان می‏دهد که خرده‏‌گفتمان سازندگی بر حضور زنان در اجتماع با نشانگان آموزش و اشتغال تأکید دارد. در مقابل، خرده‌گفتمان اصلاحات بر مشارکت زنان در عرصه‏های مختلف اجتماعی که هم‌ارز با توانمندسازی و اشتغال تلقی شده است، با نشانگان «تغییر نگرش به زنان»، «فرصت‌های برابر»، «عدم توجه به جنسیت»، «دانش و آگاهی»، «تحکیم خانواده» و «حجاب (با تساهل)» تأکید می‌کند. در تخاصم با گفتمان اصلاحات، خرده‌گفتمان اصولگرای رادیکال ضمن ساخت‌شکنی از دال مرکزی آن که همانا مشارکت است، بر تقویت خانواده و نقش همسری و مادری زنان تأکید می‌کند. نظام معنایی پایگاه زنان در این خرده‏گفتمان را نشانگان مادری، مکمل مرد، تربیت‏کننده، مروج مهرورزی، حجاب و عفاف و اشتغال خانوادگی سامان می‌دهند. خرده‌گفتمان اعتدال در تخاصم با گفتمان اصولگرای رادیکال و بر خلاف آن زنان را به‌مثابه سوژه‏های مستقل در نظر گرفته، با تأکید بر برابری زنان و مردان، دال مرکزی خود را برابری زن و مرد نشانه‏گذاری می‏کند و نشانگان اشتغال زنان، فرصت‏های برابر، رفع موانع حقوقی، خانواده‏گرایی، عدم توجه به جنسیت و رفاه و بیمه زنان در پیوند با دال کانونی برابری زن و مرد مفصل‏بندی می‏شوند.

کلیدواژه‌ها

آل‌غفور، محمدتقی (1387). فصل جدید مشارکت سیاسی زنان در ایران. بانوان شیعه، 18، 147-180.
اینگلهارت، رونالد و ولزل، کریستین (1389). نوسازی، تغییر فرهنگی و دموکراسی. ترجمۀ یعقوب احمدی. تهران: انتشارات کویر.
باقری، معصومه؛ حسین‌زاده، علی‌حسین؛ بهرام‌پور، سمیه و بهمئی، سجاد (1393). بررسی عوامل مؤثر بر جایگاه زنان در ساختار قدرت خانواده (مورد مطالعه: زنان متأهل شهر آبادان). توسعۀ اجتماعی، 9، 187-204.
تاجیک، محمدرضا (1377). غیریت و هویت، شکل‏گیری گفتمان انقلابی در ایران. فصلنامۀ متین، 1، 83-107.
جلائی‏پور، حمیدرضا (1392). جامعه‏شناسی ایران (جامعۀ کژمدرن). تهران: نشر علمی.
خمینی، سیدروح‏الله (1389). صحیفۀ امام. تهران: سازمان اسناد و مدارک انقلاب اسلامی وزارت فرهنگ و ارشاداسلامی.
رضائی‏پناه، امیر و شوکتی‏مقرب، سمیه (1394). هویت، گفتمان و انتخابات در ایران (مبانی ایدئولوژیک انتخابات 1392). تهران: نشر نویسۀ پارسی.
روحانی، حسن (1392). سخنرانی‏های انتخاباتی حسن روحانی.
زاهدی، محمدجواد (1396). توسعه و نابرابری. تهران: انتشارات مازیار.
سلطانی، سیدعلی‏اصغر (1384). قدرت، گفتمان و زبان. تهران: نشر نی.
سیمبر، رضا و رضاپور، دانیال (1397). جایگاه زنان در گفتمان رهبران انقلاب اسلامی ایران. زن و جامعه، 34، 133-154.
قوام، سیدعبدالعلی و اسدی، مشکات (1393). بررسی تطبیقی جایگاه زنان در گفتمان‏های مختلف تاریخ معاصر ایران. مطالعات میان‌فرهنگی، 23، 9-39.
کاظمی، سیمین (1397). فرودستی اقتصادی و بی‏اعتنایی فمینیسم بوروژوایی. سایت http://azfemina.com
کوثری، مسعود؛ تفرشی، امیرعلی و علوی‏نکو، معصومه‌سادات (1396). امام خمینی (ره) و برساخت هویت زنانه در انقلاب اسلامی چگونگی واسازی گفتمان پهلوی دوم و هژمونی معنایی امام خمینی (ره). زن در توسعه و سیاست، 13، 327-357.
گروه مشاوران جوان مرکز امور زنان و خانواده (1389). زنان و خانواده در اندیشۀ رئیس دولت مهر. تهران: ریاست جمهوری مرکز امور زنان و خانواده.
لاکلو، ارنستو و موفه، شانتال (1393). هژمونی و استراتژی سوسیالیستی (به سوی سیاست دموکراتیک رادیکال). ترجمۀ محمد رضایی. تهران: نشر ثالث.
مرکز امور مشارکت زنان (1382). زنان در آئینۀ اصلاحات (مجموعه سخنرانی‏ها، پیام‏ها و مصاحبه‏های ریاست جمهوری دربارۀ زنان). تهران: انتشارات برگ زیتون.
نظرزاده، شقایق و افخمی، علی (1393). زنان در دو دولت: تحلیلی گفتمانی از جایگاه زنان در دولت‏های دهۀ 80 شمسی. زبان‌پژوهی، 13، 135-165.
یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز (1394). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمۀ هادی جلیلی. تهران: نشر نی.
Althusser, L. (1971). Ideology and ideological state apparatuses. In L. Althusser (Ed.), Lenin and philosophy and other essays (pp. 127-186). New York: Monthly Review Press.
Bourdieu, P. (1991). Language and symbolic power, translator: Gino Raymond and Matthew Adamson. Cambridge: Polity Press in Association with Basil Blackwell.
Cameron, D. (1990). The feminist critique of language: A reader. London: Routledge.
Fairclough, N. (2001). The dialectics of discourse. Textus, 2, 231-242.
Foucault, M. (1969). The archaeology of knowledge and the discourse on language. New York: Harper Colophon.
Habermas, J. (1987). The theory of communicative action (Vol. 2.) Translated by T. McCarthy. Boston, Mass.: Beacon.
Hudson, V. M. (2015). Women’s status and national and international security. In J.D. Wright (ed.), International encyclopedia of the social & behavioral sciences (pp. 638–643). Oxford: Elsevier Ltd.
Inglehart, R. & Norris, P. (2002). Islamic culture and democracy: Testing the clash of civilization thesis. Comparative Sociology, 1, 235-264.
Laclau, E. & Mouffe, C. (1985). Hegemony and socialist strategy: Towards a radical democratic politics. London: Verso.
Ritzer, G. (2011). Sociological theory. New York: McGraw- Hill.
Saussure, F. (2001) [1916]. Course in literary theory: An anthology.In M. Ryan & J. Rivkin (ed.). Oxford: Blackwell Publishers.
Torfing, J. ( 1999 ). New theories of discourse: Laclau, Mouffe, Zizek. Oxford: Blackwell.
Wittgenstein, L. (2001 [1953](. Philosophical investigations. Oxford: Blackwell Publishing.
World Economic Forum (2018). The global gender Gap report. https://www. weforum. org/reports/the-global-gender-gap-report-2018