با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری زبان‌شناسی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه هنرهای نمایشی دانشگاه تهران

چکیده

در شش دهۀ اخیر توصیف مصادیق جنسیت‌زدگی در زبان و ارزیابی انتقادی این مظاهر گسترش چشمگیری یافته است. انگیزۀ نظری این توجه کم‌سابقه این مدعای زبان‌شناسی انتقادی است که بر حسب آن رویدادهای زبانی، همزمان، مولّد و فراوردۀ ساختارهای اجتماعی‌اند و الگوهای حاکم بر بازنمایی‌های زبانی بالقوه متأثر از علایق گروه‌های اجتماعی مسلط هستند. در چارچوب چنین نگرشی است که ردیابیِ مصادیق جنسیت‌زدگی، به عنوان یک گرایش اجتماعی، در شیوه‌های کاربری زبان اهمیتی برون‌زبانی می‌‌یابد. جست‌وجوی نابرابری جنسیتی در آن دسته از فراورده‌های زبانی که درآمیخته با فرهنگ عامه هستند، می‌تواند سرنخ‌های قابل‌اعتنایی از نظم اجتماعی مولد آنها به دست دهد. جوک را می‌توان یکی از مصادیق پیش‌نمونه‌ایِ چنین فرآورده‌هایی دانست. این پژوهش نیز می‌کوشد در چارچوب بصیرت‌های زبان‌شناسی انتقادی و با نظر به کردارِ اجتماعی برسازندۀ جوک فارسی مصادیق جنسیت‌زدگی گفتمانی را در زبان- فرهنگ جوک‌گویی فارسی شناسایی، شمارش و تبیین کند. به منظور دستیابی به این هدف نُه شاخص جنسیت‌زدگی متناسب با ویژگی‌های این گونۀ گفتمانی خاص استخراج شدند و در پیکره‌ای متشکل از جوک‌های محبوب فارسی وارسی گشتند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مظاهر گوناگون جنسیت‌زدگی در زبان-فرهنگ جوک‌گویی فارسی فراوانیِ قابل‌اعتنایی دارند؛ افرون‌بر‌این، این نتیجه حاصل شده است که جنسیت‌زدگی در جوک منحصر به بهره‌برداری از درون‌مایه‌های جنسیت‌زده به عنوان عوامل خنده‌آفرین نیست و مظاهر زبانی- ساختاری جنسیت‌زدگی گفتمانی در کلیّت جوک فارسی و فراتر از محدودۀ جوک‌های جنسیت‌زده حضوری چشمگیر دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

پاک‌نهاد جبروتی، مریم (1381). فرادستی و فرودستی در زبان. تهران: گام نو.
زارع‌پور، سرور (1395). بازنمایی جنسیت زنانه در لطیفه‌ها (مطالعة شبکه‌های اجتماعی مخصوص تلفن همراه). پایان‌نامة کارشناسی ارشد. دانشگاه کاشان.
ستاره‌سهیلی، محبوبه؛ زمانی‌دارانی، فاطمه و قریه‌ملکی، خاطره (1396). تحلیل محتوای جوک‌های جنسیتی در شبکه موبایلی تلگرام. اولین همایش بین‌المللی و سومین همایش ملی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی. تهران: دانشگاه تهران.
فرقانی، محمدمهدی و عبدی، سیدعیسی (1395). بازنمایی زن در جوک‌های جنسیتی؛ تحلیل گفتمان انتقادی جوک‌های جنسیتی در مورد زنان در شبکه‌های موبایلی. مطالعات فرهنگ-ارتباطات، 17(33)، 31-52.
فروغان گرانسایه، فاطمه؛ مولودی، امیرسعید و خرمایی، علیرضا (1398). بررسی بازنمایی جنسیت‌گرایی در ساخت‌واژة زبان فارسی: رویکردی پیکره‌بنیاد. فصلنامة زبان‌شناسی اجتماعی، 2(4)، 11-29.
محمودی‌بختیاری، بهروز؛ افخمی، علی و تاج‌آبادی، فرزانه (1390). بازتاب اندیشة مردسالارانه در زبان فارسی: پژوهشی در جامعه‌شناسی زبان. زن در فرهنگ و هنر، 2(4)، 91-107.
مورتلی، رائول (1384). مکالمات فرانسوی. ترجمة شیوا مقانلو، تهران: نشر نی.
یارمحمدی، لطف‌الله (1383). گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی. تهران: انتشارات هرمس.
Baker, P. (2006). Using corpora in discourse analysis. London: Continuum.
Bemiller, M., & Schneider, R.Z. (2008). It`s not Just a Joke: An Analysis of Sexist Humor. Paper presented at the annual meeting of the American sociological association annual meeting.
Bing, J. (2007). Liberated jokes: Sexual in all - female groups. Humor: International Journal of Humor Research, 20(4), 337-366.
Bucholtz, M. (2003). Theories of discourse as theories of gender: Discourse analysis in language and gender studies. In J. Holmes & M. Meyerhoff (Eds.), The handbook of language and gender (pp. 43-68). Oxford: Blackwell.
Cameron, D. (1998). Gender, language, and discourse: A review essay. The University of Chicago Press, 23(4), 945-973.
Cendra, A.N., Triutami. T.D., & Bram, B. (2019). Gender stereotypes depicted in online sexist jokes. European Journal of Humor Research, 7(2), 44–66.
Eyssel, F., & Bohner, G. (2007). The rating of sexist humor under time pressure as an indicator of spontaneous sexist attitudes. Sex Roles, 57(9-10), 651-660.
Fairclough, N. (1989). Language and power. London: Longman.
Halliday, M.A.K. (1973). Explorations in the functions of language. London: Edward Arnold.
Hudson, R.A. (1996). Sociolinguistics. Cambridge: Cambridge University Press.
Janks, H. (1997). Critical discourse analysis as a research tool. Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, 18(3), 329-342.
Lakoff, R. (2003). Language, gender, and politics: Putting "Women'' and "Power'' in the same sentence. In J. Holmes & M. Meyerhoff (eds.), The handbook of language and gender (pp. 161-178). Oxford: Blackwell.
Nayef, H., & El-Nashar, M. (2014). Dissecting the poisoned honey. Sexist humor in Egypt: A linguistic analysis of sexism in Colloquial Cairene Arabic jokes. Anàlisi, 50, 131-146.
Pasaribu, T.A., & Kadarisman, A.E. (2016). Coding logical mechanism and stereotying in gender cyber hunors. Celt, 16(1), 22-48.
Radden, G. (2000). How metonymic are metaphors? In A. Barcelona (Ed.). Metaphor and metonymy at the crossroads: A cognitive perspective (pp. 93-108). Berlin & New York:  Mouton de Gruyter.
Simpson, P. (1994). Language, ideology and point of view. London: Routledge.
Van Dijk, T. A. (1995). Discourse analysis as ideology analysis. In C. Schèaffner, & A. Wenden (eds.), Language and peace (pp. 17-33). Aldershot: Dartmouth.
Van Leeuwen, T. (1996). The representation of social actor. In C.R. Coulthard & M. Coulthard (eds.), Texts and practices: Reading (pp. 32-70). London: Routledge.