با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 دانشیار زبان‏شناسی همگانی، دانشگاه پیام‏نور، تهران، ایران

3 دانشیار زبان و ادبیات فرانسه، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

فرآیند مجاب‏سازی از زیرشاخه‏های بسیار مهم و باز در حوزه نشانه‏معناشناسی گفتمان است. مقاله‏ی حاضر می‏کوشد با رویکرد نشانه-معناشناختی و با استفاده از روش استقرایی به مسئله‏ی اصلی این پژوهش که بررسی نوع، میزان و بسامد استفاده از عوامل مجاب‏سازی در گفتمان روایی روایت‏های عامیانه‏ی آذربایجان است، بپردازد. روایت‏های منتخب این مقاله شامل روایت‏های ماهی‏سیاه کوچولو، کچل‏مم‏سیاه، کوراوغلو، ۲۴ ساعت در خواب و بیداری و روایت یک هلو هزار هلو می‏شود. یافته‏ها بیانگر آن است که در این روایت‏ها عوامل مجاب‏سازیگوناگونی مثل استدلال، تدبیر، اعتمادسازی، تحذیر، وعده و نظایر آن، بسته به شرایط و مخاطب بکار رفته ‏است. مشخص گردید که از 145 فرآیند مجاب‏سازی و 24 نوع عامل مجاب‏سازی بررسی‏شده در پنج روایت عامیانه‏ی آذربایجانی، به ترتیب تحذیر، تهدید، تحریک، استدلال، وعده و رجزخوانی بالاترین بسامدها را داشته‏اند؛ به طوریکه در مجموع، حدود یک چهارم کل مجاب‏سازی‏ها از دو سبک تحذیر و تهدید بوده‏ است. اما میزان موفقیت همین دو عامل نیز در مجاب‏سازی به یک اندازه نبوده ‏است. این در حالی است که برخی از عوامل مجاب‏سازی مثل رشوه، ایجاد تردید، تعارف، چاپلوسی، نفرین، تاکید و مظلوم‏نمایی فقط در یک مورد مشاهده شدند. این نشان می‏دهد که به نوعی برحذر داشتن و ترساندن از عواقب کار، سبک غالب روایت‏های عامیانه آذربایجانی مورد بررسی است، هر چند که تنها در حدود 55 درصد موارد منجر به مجاب مخاطب شده‏اند. همچنین از میان روایت‏های منتحب، ماهی سیاه کوچولو بالاترین درصد عدم موفقیت در مجاب‏سازی را داشته است. زیرا کنش‏گر اصلی که ماهی است بسیار مصر بر رسیدن به خواسته‏ش است و هیچ‏کس نمی‏تواند او را مجاب به دست‏کشیدن از خواسته‏ش بکند. در حالیکه در دو داستان کوراوغلو و کچل‏مم‏سیاه که رابطه قدرت در میان است، مجاب‏سازی بالاترین حد موفقیت را داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

احمدی ملکی، رحمان (۱۳۷۶). «قهرمانان حماسه‏ی کوراوغلو». ادبیات داستانی. ش ۴۲. صص. ۶۴- ۷۳.
اطهاری نیک عزم، مرضیه (۱۳۹۳). «تحلیل زمان و شاخص‏های زمانی در ضرب‏المثل‏ها با رویکرد نشانه‏معناشناسی، مورد مطالعه: زبان فارسی». جستارهای زبانی. ش ۱۹. صص. ۱- ۲۵.
بهنام، مینا (۱۳۹۰). «بررسی تعامل دو نظام روایی و گفتمانی در داستان رستم و اسفندیار در چارچوب رویکرد نشانه‏معناشناسی». فصلنامه پژوهش‏های زبان و ادبیات تطبیقی. س2. ش 4. صص. 1-26.
پارسا، سید‏احمد؛ رحیمی، منصور(1396). «بررسی نشانه-‏معناشناختی داستان لیلی و مجنون جامی بر پایة تحلیل گفتمان»، فنون ادبی، سال نهم، شماره یک، صص18-1.
پراندوجی، نعیمه؛ نصیحت، ناهید(۱۳۹۷). «نشانه-معناشناسی فرآیند تنش در ایمان آوردن ملکه‏ی سبا». جستارهای زبانی. ش ۴۵. صص. ۳۵- ۶۱.
تولان، مایکل(1386). روایت‏شناسی، درآمدی زبانشناختی- انتقادی. (فاطمه علوی و فاطمه نعمتی، مترجم). تهران: انتشارات سمت.
توحیدلو، یگانه؛ شعیری، حمیدرضا (1396). «مطالعه پروتزسازی گفتمانی: چرا دروغ روایی پروتز است؟». پژوهش ادبیات معاصرجهان، دوره بیست‏و‏دوم، شماره‏1، صص ۲۶۹- ۲۸۶.
 
 
ثواب، فاطمه؛ محمودی، محمدعلی؛ زهرازاده، محمد(1394). «ساختار روایت خسرو و شیرین نظامی». پژوهشنامۀ ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره24. صص ۳۷- ۵۸.
جهانی، پروین(۱۳۸۸). بررسی روایی داستان داش‏آکل: رویکرد نشانه معناشناختی. پایان‏نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاداسلامی تهران مرکزی.
جهانگیرمیرزا حسابی، جعفر؛ عباسی، علی (۱۳۸۶). «کارکرد روایت در یک هلو و هزار هلو». پژوهش‏نامه علوم انسانی. ش ۵۵. صص. ۱- ۱۴.
دهقانی، ناهید‏(1390). «بررسی ساختار روایی حکایت‏های کشف‏المحجوب هجویری بر اساس الگوی نشانه‏شناسی روایی گرمس». متن‏پژوهی ادبی. شماره 48. صص ۹ -۳۲.
دهقان، علی؛ امیری، وحید (1394). «بررسی عناصر روایت داستانی 24 ساعت خواب و بیداری صمد بهرنگی». فصلنامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. ش ۲۳. صص ۷۹- ۱۰۶.
دادبود، فاطمه؛ بشیرنژاد، حسن و شعیری، حمیدرضا (۱۳۹۹). «تحلیل نشانه-معناشناسی فرآیند داستان‏سرایی هزار و یک شب از نظام تقابل تا تطابق». فصلنامه‏ پژوهش‏های ادبی. ش ۶۸. صص. ۸۹- ۱۱۰.
رسمی، سکینه؛ رسمی، عاتکه (1395). «بررسی تطبیقی نقش اسطوره‏ای «آب» در داستان کوراوغلو با شاهنامة فردوسی و روایت‏ها شفاهی آن». کهن‏نامه ادب پارسی. ش ۲۰. صص ۵۱- ۷۷.
سجادی‏نسب،آزاده؛ قویمی،مهوش(1397). تحلیل روایی قصه سیندرلا اثر شارل پرو بر اساس نظام گفتمانی ابر شمایلی، نشریه: روایت‏شناسی.
شعیری، حمیدرضا (13۸1). مبانی معناشناسی نوین. چاپ نخست. تهران: انتشارات سمت.
ــــــــــــــــ (۱۳۸۵). تجزیه وتحلیل نشانه-معناشناسی گفتمان. تهران: انتشارات سمت
ــــــــــــــــ (۱۳۹2). نشانهمعناشناسی دیداری. تهران: انتشارات سخن.
ــــــــــــــــ (139۵). نشانه-‏معناسی ادبیات: نظریه و روش تحلیل گفتمان ادبی. تهران: انتشارات دانشگاه.
ــــــــــــــــ (۱۳۹8). تجزیه و تحلیل نشانهمعناشناسی گفتمان. تهران: انتشارات سمت.
شعیری، حمیدرضا؛ وفایی، ترانه (۱۳۸۸). راهی به نشانه-معناشناسی سیّال: با بررسی موردی «ققنوس» نیما. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
شفیعی، سمیرا؛ قبادی، حسینعلی و شعیری، حمیدرضا (۱۳۹۵). «تحلیل نشانه-معناشناختی گفتمان روایی ضحاک و فریدون بر اساس نظریه‏ی گرمس». دوفصلنامه ادبیات حماسی. ش ۵. صص. ۹۹- ۱۲۹.
شیری، قهرمان؛ نظری، نجمه و بهرامی‏پور، نوشین(۱۳۹۷). «تحلیل کارکرد گفتمانی طنز در باب اول گلستان سعدی؛ رویکرد نشانه-معناشناسی». جستارهای زبانی. ش ۴۳. صص. ۸۱-۱۱۱.
فلاح، ابراهیم؛ شفیع‏پور، سجاد (۱۳۹۸). «تحلیل روایت موسی و سامری بر پایه‏ی نشانه-معناشناسی گفتمانی». جستارهای زبانی. ش ۴۹. صص. ۲۵- ۵۰.
فخری، آزاده (1395). «بررسی تطبیقی حماسه کوراوغلی در اقوام آذربایجان، ترکیه و ترکمن». فصلنامه فرهنگ مردم ایران. شماره 47. صص ۲۷- ۴۹.
کرباسی، زهرا؛ شعیری، حمیدرضا و لطافتی، رویاء(1396). تحلیل نشانه معناشناختی تحقق سره و ناسره در گفتمان ادبی: مطالعه موردی داستان عامیانه «سزای نیکی بدی است». مجله: فرهنگ و ادبیات عامه.
کنعانی، ابراهیم (۱۳۹۸). «تحلیل نشانه ـ معناشناختی کارکرد گفتمانی مقاومت اسطوره‏ای در داستان سیاوش». فصـلنامه ادبیات عــرفانـی و اسطـوره‏شنـاختی. ش ۵۶. صص. ۲۴۷- ۲۸۰.
مقدم، علیرضا؛ کریمی، محمدحسن؛ صحراگرد رحمان و شاه‏سنی، شهرزاد (1398). تحلیل گفتمان انتقادی داستان «ماهی سیاه کوچولو» صمد بهرنگی. مجله: پژوهش زبان و ادبیات فارسی، دوره 54.
نقابی، عفت؛ پورآسیاب دیزج، طاهره (1397). «بررسی طرح‏شناختی افسانه‏های عامیانة آذربایجان». دو ماهنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال 6، شماره 22.
ولی‏پور، عبداله؛ همتی، رقیه(۱۳۹۶). «در جست‏و‏جوی کمال مطلوب؛ بررسی تطبیقی ماهی سیاه کوچولو». نوشته‏ی صمد بهرنگی باجاناتان مرغ دریایی اثرریچارد باخ». مطالعات ادبیات کودک. ش ۱۶. صص. ۱۶۱- ۱۷۸.
هاشمی، الهام؛ صلاحی مقدم، سهیلا و کریمی‏مطهر، جان‏اله (۱۳۹۹). « گفتمان تنهایی در غزلیات شمس‏الدین محمد حافظ شیرازی و اشعار آفاناسی ‏یویچ فت با رویکرد نشانه-معناشناسی». کهن‏نامه ادب پارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ش ۱. صص ۳۰۷- ۳۳۵.
عبداله‏زاده برزو، راحله؛ریحانی، محمد(۱۳۹۸). «نقد کهن الگویی سفر قهرمان در داستان ماهی سیاه کوچولو بر اساس نظریه‏ی کمپبل و پیرسن».  مطالعات ادبیات کودک. ش ۱۹. صص. ۱۰۲- ۱۲۲.
عباسی، علی(۱۳۸۰). صمد روایت یک اسطوره. تهران: نشر چیستا.
ـــــــــــــ (1391). کارکرد نحو روایی در تئاتر لورانزاسیو اثر موسه. همایش ملی نقد ادبی، دانشگاه شهید بهشتی.
ـــــــــــــ (1393). روایت‏‏شناسی‏کاربردی: تحلیل زبانشناختی روایت (تحلیل کاربردی بر موقعیت‏های روایی،عنصر پیرنگ و نحو روایی در روایت‏ها). تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
Fontanille, J. (2004). Séma et soma. Les figures du corps. Paris: Maisonneuve et Larose.