با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور

چکیده

پژوهش حاضر بررسی زبان‌شناختی نفثة المصدور اثر زیدری نسوی است که با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی و بر اساس الگوی تحلیلی یارمحمدی (1391) و نظریات ون لیوون (1996) به انجام رسیده است. تحلیل گفتمان، رابطۀ بین متن و ایدئولوژی مولف را آشکار می‏کند و می‏کوشد با تمرکز خاص بر چرایی و چگونگی استفاده از زبان، به تحلیل کلیت متن و ساختار عمیق و پیچیدۀ آن بپردازد. با توجه به اینکه هدف تحلیل گفتمان انتقادی، رمزگشایی از لایه‌های زیرین مفهومی اثر است، یافته‏های این پژوهش نشان می‏دهد که زیدری به موازات مولفۀ اظهار با قرینۀ لفظی و فحوایی که وجه غالب و دلیل ادبیتِ اثر است، از مولفۀ حذف استفاده بسیار کرده است؛ این سکوت یا جای خالی در بافت گفتمانی مورد نظر به مدلولی دلالت می‏کند که پیوسته به تعویق می‏افتد؛ مدلولی که در نگاه نخست، حکایت از درونگرا بودن نویسنده دارد. اما آنچه به پس‌زمینه رانده می‏شود این‏ ا‏ست که زیدری با وجود اینکه در بخش‏هایی از کتابش اعتراض و انتقاد شدیدی نسبت به کارگزاران دربار خوارزمشاه و فضای غیر دوستانۀ آن دربار دارد، با چینش ناخودآگاه یا خودآگاه اجزای اثرش و با تکیه برگفته‌مداریِ مطابق با اندیشه‌اش، سعی در ساخت پیکره‌ای از حوادث روزگار خویش داشته است که شکل کلی آن سرنوشتی محتوم و جبری مطلق است. ساختار کلی اثر به مخاطب القا می‏کند که در شکل‌گیری فرجام تلخ این تاریخ، پادشاه مطلوب زیدری «سلطان جلال الدین خوارزمشاه» و مردم مظلوم سرزمینش در برابر جبر سرنوشت چاره‌ای جز انفعال نداشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

آقاگل‌زاده، فردوس. (1385). تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: علمی فرهنگی.
آقاگل‌زاده، فردوس و خیرآبادی، معصومه. (1392). واقع نشدن فعل در عنوان‌های خبری روزنامه‌های فارسی‌زبان از منظر تحلیل گفتمان انتقادی. دوفصلنامۀ زبان‌پژوهی دانشگاه الزهرا، سال پنجم، شمارۀ 9، صص 20-2.
پنکیوک، الستر. (1378). گفتمان‌های قیاس‌ناپذیر. (ترجمة سیدعلی‌اصغر سلطانی). فصلنامة علو م سیاسی، شماره 4، صص 157- 118.
پوشنه، آتنا و بابک‌معین، مرتضی. (1392). تحلیل گفتمان انتقادی در اثری از ابراهیم گلستان با استفاده از مؤلفه‌های جامعه‌شناختی-معنایی گفتمان‌مدار با توجه به بازنمایی کارگزاران اجتماعی. فصلنامۀ جستارهای زبانی، دورۀ 4، شمارۀ 2، پیاپی14، صص25-1.
پهلوان‌نژاد، محمدرضا؛ صحراگرد، رحمان؛ فلاحتی، محمدهادی. (1388). شیوه‌های بازنمایی کارگزاران اجتماعی در نشریات دورة مشروطه از منظر گفتمان‌شناسی انتقادی با عنایت به مؤلفه‌های گفتمان‌مدار جامعه‌شناختی ـمعنایی. زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، مجلۀ دانشکدة ادبیات و علوم انسانی مشهد، ش 1، صص 73- 51.
جوینی، عطاملک ابن محمد. (1387). تاریخ جهانگشا تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی. تهران: انتشارات هرمس.
حق‌پرست، لیلا. (1391). شیوه‏های تصویرسازی کارگزاران اجتماعی در داستان بهمن از شاهنامه و بهمن‌نامه بر اساس مؤلفه‌های جامعه‌شناختی-معنایی در تحلیل گفتمان. فصلنامۀ پژوهشهای زبان و ادبیات تطبیقی، دورۀ 3، شمارۀ 2، صص 62- 45.
حیدری تبریزی، حسین و رزمجو، سید آیت‌الله. (1384). شیوه‏های تصویرسازی کارگزاران اجتماعی در گفتمان فارسی. پژوهشهای فلسفی، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال 48، شمارۀ 195، صص 34-1.
داوری اردکانی، رضا؛ نیلی‌پور، رضا؛ قائمی‌نیا، علیرضا؛ جاج، آنتونی و یارمحمدی، لطف‌الله. (1391). زبان استعاری و استعاره‌های مفهومی. تهران: هرمس.
دسپ، سهیل. (1388). تحلیل گفتمان غالب در رمان‌های سیمین دانشور؛ سووشون، جزیرة سرگردانی و ساربان سرگردان. رسالة دکتری. دانشگاه تربیت مدرس.
فتوحی، محمود و افشین‌وفایی، محمد. (1387). تحلیل انتقادی زندگی‌نامه‌های مولوی. مجلۀ تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، دورۀ 41، ش 3، پیاپی 162.
ریاحی‌زمین، زهرا و جمالی، صدیقه. (1394). نگاهی به تصویرپردازی در نفثة المصدور. متن‌شناسی ادب پارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورۀ جدید، شمارۀ 3، پیاپی 27، صص 18-1.
زیدری نسوی، شهاب‌الدین محمد. (1385). نفثة المصدور. تصحیح و شرح امیرحسین یزدگردی. تهران: انتشارات توس. چاپ دوم.
سرمدی، مجید و عابدی، علی. (1392). بررسی مفهومی و ساختاری آیات قرآن در نفثة المصدور. فصلنامۀ پژوهشهای ادبی قرآنی، سال اول، شمارۀ 4، صص 20- 1.
سلطانی، علی‌اصغر. (1384). قدرت گفتمان و زبان. تهران: نشر نی.
شریف، مریم و یارمحمدی، لطف‌الله. (1393). بررسی رباعیات خیام از منظر گفتمان‌شناسی انتقادی با بهره‌گیری از مؤلفه‌های جامعه‌شناختی-معنایی گفتمان‌مدار. مجلۀ شعرپژوهی (بوستان ادب)، دانشگاه شیراز، سال ششم، شمارۀ 2، پیاپی 20، صص81-67.
شعیری، حمیدرضا. (1389). تجزیه و تحلیل نشانه- معناشناختی گفتمان. تهران: انتشارات سمت.
شهبازی، ایرج. (1378). تجزیه و تحلیل گفتمانی و متنی غزلیات عاشقانۀ سعدی. رسالۀ دکتری. دانشگاه شیراز.
طحان، احمد. (1387). نقد و بررسی زیباشناختی در نفثة المصدور. فصلنامۀ پژوهشهای ادبی، سال 5، شمارۀ 19، صص115- 89.
فرکلاف، نورمن. (1379). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمۀ شایسته پیران و دیگران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
فرهنگی، سهیلا. (1385). تحلیل گفتمانی شعر پیغام ماهی‏ها از سهراب سپهری. مجلۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 6، صص 84-69.
فقیه ملک‌مرزبان، نسرین و فردوسی، مرجان. (1393). تحلیل انتقادی گفتمان صوفیانه در گلستان سعدی. کهن‌نامۀ ادب فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شمارۀ 3، صص 120- 87.
قاسم‌زاده، سیدعلی و گرجی، مصطفی. (1390). «تحلیل گفتمان انتقادی رمان دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست داشت، اثر شهرام رحیمیان. مجلۀ ادب‌پژوهی، شمارۀ 17، صص63- 33.
قبادی، حسینعلی و همکاران. (1388). تحلیل گفتمان غالب در رمان سووشون دانشور. فصلنامۀ نقد ادبی، سال دوم، شمارۀ 2، صص 183- 149.
کلانتری، صمد؛ عباس‌زاده، محمد؛ سعادتی، موسی؛ پورمحمد، رعنا؛ محمدپور، نیر. (1388). تحلیل گفتمان؛ با تاکید بر گفتمان انتقادی به عنوان روش تحقیق کیفی. مجلۀ جامعه‌شناسی، سال اول، شمارۀ 4، صص 28- 7.
مشهدی، محمدامیر؛ اتحادی، حسین؛ واثق عباسی، عبدالله. (1394). نقد و تحلیل تشبیه در نفثة المصدور. پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت، سال 4، شمارۀ 1، صص 21- 2.
موسوی جروکانی، سیدحامد و سرمدی، مجید. (1392).  جریان سیال ذهن و انعکاس آن در نَفْثَةُ ‌المصدور. فصلنامۀ علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، سال پنجم، شمارۀ 16، صص176- 155.
مهربان، صدیقه. (1390). نگاهی تازه به ویژگی‌های زبانی و بلاغی نفثة المصدور. مجلۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال چهارم، شمارۀ 4، پی در پی 14، صص 153- 143.
هوارث دیوید. (1377). نظریه گفتمان. (ترجمۀ سیدعلی‌اصغر سلطانی). نشریۀ علوم سیاسى، شمارۀ 2، صص 183- 156.
یارمحمدی، لطف‌الله. (1383). گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی. تهران: انتشارات هرمس.
یارمحمدی، لطف‌الله؛ یمینی، مرتضی؛ قنبری، لیلا. (1389). مقایسۀ تحلیل انتقادی گفتمان داستان‌های کوتاه معاصر بزرگسالان و داستان‌های کوتاه معاصر نوجوان. مجلۀ مطالعات ادبیات کودک، سال اول، شمارۀ اول، صص 166- 143.
یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز. (1389). تحلیل گفتمان. ترجمۀ هادی جلیلی. تهران: نشر نی.
 
Van Dijk, T. A. (1979). Cognitive processing of literary discourse, Poetics Today, 1, 143-160.
Van Dijk, T. A. (1996). Discourse, power and access. In C. R. Caldas Coulthard & M. Coulthard, (Eds), Texts and Practices: Readings in Critical Discourse Analysis (pp.84-104). London: Rutledge.
Van Dijk, T. A. (1997). Cognitive context models and discourse. In M. I. Stamenov (Ed.), Language Structure, Discourse and the Access to Consciousness (pp. 189-226). John Benhamin Publishing Company.
Van Leeuwen, T. (1993). Language and Representation: The Recontextualisation of Participants, Activities and Reactions. Ph.D. Dessertiation, University of Sydney.
Van Leeuwen, T. (1995). Representing social action. Discourse and Society, 6(1), 81– 106.
Van Leeuwen, T.  (2008). Discourse and Practice: New Tools for Critical Discourse Analysis. Oxford: Oxford University Press.
Van Leeuwen, T. A. (1996). The representation of social actors. In C. R. C. Coulthard & M. Coulthard (Eds.), Texts and Practices: Readings in Critical Discourse Analysis (pp. 32-70). London: Routhledge.