نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دکتری زبان‌شناسی، پژوهشگر دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 دانشیار زبان‌شناسی، پژوهشکده تحقیق و توسعۀ سمت
چکیده
در این پژوهش، با تکیه بر نظریۀ نشانهشناسی اجتماعی ون‌لیوون، تعدادی از فیلمهای دو فیلم‌ساز ایرانی را به‌عنوان بخشی از پیکرۀ زبانی بررسی کردیم. از رهگذر کاوش نشانهشناختی زبان، در صدد پاسخ به این پرسش هستیم که نشانههای مشترک و متفاوت تفکر جنسیّت‌گرایی در متون سینمایی ایران کدامند و چگونه این نشانه‌ها توانسته است بر محوریّت جنسیّت‌گرایی و اجتماعی جامعۀ ایران دلالت کند. پژوهش حاضر با روش توصیفی– تحلیلی انجام شده و از نوع پژوهشهای کمّی و کیفی است. نمونه‌گیری هدفمند بوده و موضوع وجهیّت را در فیلم مورد نظر قرار داده است. یافتههای تحقیق نشان می‌دهد از تعداد وجهیّت‌های به‌کاررفته توسط بازیگران زن و مرد در فیلمهای کارگردان زن ایرانی، عکس نتایج مورد انتظار الگوی ون‌لیوون حاصل شده است و تفکر غالب، دیدگاه فمینیستی و زنسالارانۀ مدنظر فیلم‌ساز بوده است. تحقیقی مشابه بر فیلمهای کارگردان مرد ایرانی نیز انجام شد و نتایج بهدستآمده نشان داد وجهیّت‌های استفاده شده توسط شخصیّت‌های زن و مرد داستان کاملاٌ مطابق با الگوی ون‌لیوون است، و نگاه غالب یا حاکم بین دو جنسیّت مشاهده نشده و شخصیّت‌های زن و مرد داستان فیلم از وجهیّت‌های مورد انتظار الگوی به‌کاررفته، بهطور طبیعی استفاده کرده‌اند.
کلیدواژه‌ها
مقدمه: نشانه‌ها در متون مختلف، معانی متفاوتی دارند. فیلمهای سینمایی به‌عنوان یک رسانه، حامل پیام‌ها و نگرش‌هایی هستند که مدنظر سازندۀ آن است. بحث مهم و مدنظر این پژوهش بازنمایی تفکر فمینیستی فارغ از نگاه تسلط جنسیّتی، آن هم از رهگذر نشانههای زبانی است. در این پژوهش درصدد هستیم تا با معرفی چارچوب نظری نشانهشناسی اجتماعی ون لووِن ، نشانههای معرف دیدگاه جنسیّت‌گرایی در فیلمهای دو فیلم ساز زن و مرد ایرانی را بررسی نموده و از این منظر تفکر جنسیّت‌گرایی در متون سینمایی ایران و وجهیّت‌های دلالت بر این مفهوم تعریف شود. از آنجا که فعالیّتها و کنشهای هویتمندی جنسیّتی افراد در سطح جمعی متبلور میشود و از طریق ژانرهای مختلف من‌جمله رسانه سینما ممکن و عینی میشود، متن حاضر درصدد پاسخگویی به این سوال است که مخاطبان سینما و فیلم با چه تعریفی از هویت زنانه یا مردانه مواجه میشوند و در واقع بازنمایی نشانههای ارائه شده از نقشهای جنسیّتی زنانه و مردانه بعنوان وجهیّت عینی و ذهنی چیست؟ هم‌زمان به لایههای معنایی مستتر در فیلم، از‌جمله تحلیل گفتمان نشانههای زبانی به‌کاررفته و تصاویر استفاده شده در متن فیلم هم اشاره خواهد شد.
روش تحقیق: پژوهش حاضر به روش توصیفی– تحلیلی و از نوع کمّی و کیفی و به‌صورت نمونه‌گیری هدفمند به بررسی وجهیّت موجود در شش فیلم می‌پردازد. نگارندگان، عبارت‌های کلامی و گفتگوهای بین شخصیّت‌های داستان فیلم را تجزیه و تحلیل کرده و با ارائۀ آمار کمّی، وجهیّت‌های عینی و ذهنی به‌کاررفته در دیالوگ‌ها را تحلیل می‌نمایند. از این رو برای دسترسی به داده‌های کافی و اعتبار نتایج، از هر کارگردان سه فیلم انتخاب شده است تا پیکرۀ تحلیلی به حد نصاب برسد.
یافته‌ها: وجهیّت‌های به‌کاررفته توسط شخصیّت‌های زن و مرد داستان در فیلمهای کارگردان زن ایرانی حاکی از آن است که تفکر حاکم و غالب، فمینیستی و زن‌مدارانه است. از آنجا که شخصیّت زن فیلم بوضوح، وجهیّت عینی را بکار می‌برد. تحقیقی مشابه بر فیلمهای کارگردان مرد ایرانی نیز انجام شد و نتایج نشان داد وجهیّت‌های عینی و ذهنی استفاده شده توسط شخصیّت‌های زن و مرد داستان کاملاً انتظار الگوی ون‌لیوون را حاصل کردند. بنابراین رویکرد فمینیستی در فیلمهای کارگردان زن ثابت شد.
بحث و نتیجه‌گیری: نتایج حاصل در جدول‌ها نشان می‌دهد که از مجموع 3 فیلم از فیلم‌ساز زن ایرانی، شخصیّت زن داستان از مجموع 736 وجهیّت با به‌کارگیری 226 وجهیّت عینی (30%) و 91 وجهیّت ذهنی (12%) در برابر 107 وجهیّت عینی (14%) و 240 وجهیّت ذهنیِ (33%) به‌کاررفته توسط مرد داستان مطابق با الگوی ون‌لیوون، کاملاً عکس نتایج مورد انتظار عمل کرده است و این جابه‌جایی فاحش در به‌کارگیری وجهیّت‌های جنسیّت مخالف، نشان از تفکر غالبِ فمینیستی و زن‌سالارانه دارد. به‌کارگیری وجهیّت‌های زبانی توسط جنسیّت مخالف این آگاهی را در مخاطب ایجاد می‌کند که فیلم صرفاً بازنمایی واقعیت‌های زندگی نیست بلکه بازسازی تفکر، محصول مدنظر است. همین تحلیل و پژوهش در مورد فیلمهای سینمایی کارگردان مرد ایرانی نیز انجام شد و نتایج نشان داد که از وجهیّت‌های استفاده شده توسط شخصیّت مرد داستان، از مجموع 1102 وجهیّت با تعداد 288 وجهیّت عینی (26%) و 243 وجهیّت ذهنی (22%) در برابر 195 وجهیّت عینی (18%) و 322 وجهیّت ذهنی (29%) به‌کاررفته توسط زن داستان‌های فیلم و مطابق با الگوی ون لووِن، انتظار مدنظر حاصل شده است و هریک از جنسیّت‌ها مطابق با جنسیّت خود از وجهیّت مطلوب و موردنظر استفاده کرده‌اند. همان‌طور که در تحلیل هریک از فیلم‌ها اشاره شد در هیچ صحنه‌ای، تفکر غالب یا حاکم بین دو جنسیّت دیده نشد.
)