با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار زبان‏شناسی، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران

2 دانش‏آموختۀ کارشناسی‏ارشد زبان‏شناسی، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران

چکیده

زبان‏شناسی اجتماعی - شناختی شاخه‏ای میان‏رشته‏ای است که با تلفیق آموزه‏های دو حوزۀ تشکیل‏دهندۀ آن سعی در توصیف شناختی تنوعات زبان در جامعه دارد. هدف از مطالعۀ حاضر بررسی و توصیف شناختی استعاره‏های مفهومی حوزۀ معنایی مرگ در بافت اجتماعی و کلام عامیانه است. داده‏ها مجموعه‏ای است شامل ۳۳۲ نمونۀ زبانی (واژه، عبارت و جمله) که از میان ضرب‏المثل‏ها، رقعه‏های ترحیم و سنگ‏قبرنوشته‏های حاوی استعارۀ مفهومی حوزۀ معنایی مرگ انتخاب شده و سپس به‏لحاظ شیوۀ مفهوم‏سازی و نیز حوزه‏های مبدأ به‏کاررفته مورد بررسی قرار گرفته است. داده‏ها نشان می‏دهند که مفهوم‏سازی مرگ عمدتاً با مفاهیم جان‌بخشی، جهت، فاصله، هستی، تخریب و اسارت صورت می‏گیرد. در میان حوزه‏های مفهومی یادشده، مفاهیم جان‌بخشی و تخریب نگاهی واحد و بدبینانه به مرگ را نشان می‏دهند، درحالی‌که در سایر حوزه‏های مبدأ هر دو طیف معنایی (مثبت و منفی) به ‏کار می‏رود، که بیانگر ماهیت دوگانۀ مرگ در اذهان عامۀ مردم است. در استعاره‏های جان‌بخشی هر دو عامل کنش‏گر و کنش‏پذیر از مفهوم اولیۀ خود دور شده، با حوزه‏های مبدأ مختلف مفهوم‏سازی می‌شوند. به علاوه، رقعه‏های ترحیم در مقایسه با سنگ‌قبرنوشته‏ها نگاهی خوش‌بینانه‏تر و عرفانی‏تر به مقولۀ مرگ دارند. یافته‏های این پژوهش دوگانگی‌ها و ابعاد مثبت و منفی نگرش حاکم بر مقولۀ مرگ را در بین عامۀ مردم نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

حسن‏زاده، علیرضا، ژیلا مشیری و خدیجه امامی (۱۳۹۴). همایش ملّی مردم‏شناسی مرگ و زندگی. تهران: پژوهشکدۀ مردم‏شناسی.
دبیرمقدم، محمد، فاطمه یوسفی‏راد، ویدا شقاقی و سید محمود متشرعی (۱۳۹۷). زبان‏شناسی شناختی‏اجتماعی: رویکردی نوین به معنا و تنوعات زبانی. زبان‌شناسی اجتماعی. دورۀ ۲، شمارۀ ۲، ۲۰-۲۹.
ذوالفقاری، حسن (۱۳۸۹). فرهنگ بزرگ ضرب‏المثل‏های فارسی. جلد اول. چاپ دوم. تهران: معین.
رضاپور، ابراهیم (۱۳۹۶). نقش ایدئولوژی در ساخت و گزینش استعارۀ مفهومی مرگ در اشعار احمد شاملو و فریدون تولّلی از منظر نظریّۀ گفتمانی استعاره. مجلّۀ زبان‏شناسی و گویش‏های خراسان. سال نهم. شمارۀ ۲. پیاپی ۱۷، ۸۱-۱۲۰.
 زندی، بهمن و بهزاد احمدی (۱۳۹۵). نام‏شناسی اجتماعی - شناختی؛ حوزۀ نوین مطالعات میان‏رشته‏ای. فصلنامة مطالعات میان‏رشته‏ای در علوم انسانی. دورۀ نهم، شمارۀ ۱، ۹۹-۱۲۷.
شریفی‏مقدم، آزاده (۱۳۹۸). توجیه تقابل‏های استعاریِ حوزۀ مفهومی مرگ در قالب نظریۀ تصویرگونگی. مجلۀ زبانشناسی و گویش‏های خراسان. سال یازدهم، شمارۀ ۱، ۲۸۷-۳۱۱.
صادقی‏تحصیلی، طاهره و داوود رضا کاظمی (۱۳۹۷). بررسی استعارۀ مفهومی مرگ در آثار مجید زمانی‏اصل. پنجمین

 
همایش متن‏پژوهی ادبی نگاهی تازه به سبک‏شناسی، بلاغت، نقد ادبی. تهران: هستۀ مطالعات ادبی و کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران. ۱۷ اردیبهشت، ۲۲۰-۲۳۸.
صفوی، کورش (۱۳۷۹). درآمدی بر معنی‏شناسی. چاپ اوّل. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزۀ هنری.
عبّاسی، زهرا و امین خسروی (۱۳۹۶). بررسی مفهوم تکاملی مرگ در اشعار مولانا براساس نظریّۀ استعارۀ شناختی مدل فرهنگی استعارۀ زنجیرۀ بزرگ. دوفصلنامۀ علمی - پژوهشی ادبیّات عرفانی دانشگاه الزّهرا (س). سال نهم. شمارۀ ۱۷، ۷- ۲۹.
عبّاسی، مریم، پرویز فیضی و علیرضا حسن‏زاده (۱۳۹۵). انسان‏شناسی مرگ: همایش ملی مردم‏شناسی مرگ و زندگی. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
فرخزاد، فروغ (۱۳۸۳). مجموعۀ اشعار. تهران: شادان.
مدرسی، یحیی و شراره مظفری (۱۳۹۷). تأثیر نگارش گویشوران بر کاربرد تنوعات گونه‏ای زبان فارسی در استان فارس: پژوهشی اجتماعی - شناختی. فصلنامة زبانشناسی اجتماعی. دورۀ ۲، شمارۀ ۱، ۲۲-۵۰.
مقیاسی، حسن و مهدی مقدّسی‏نیا (۱۳۹۰). مقایسه‏ای میان مکانیزم‏های استعاری زبان عربی در تبیین مفهوم مرگ و شهادت. همایش ملّی فرهنگ ایثار و شهادت (صص ۱-۱۴). قم: دانشکدۀ اصول دین.
مولانا جلال‏الدین محمد رومی بلخی (۱۳۸۶). کلیّات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‏الزّمان فروزانفر، جلد اوّل، تهران: طلایه.
نوروزی، علی و یسرا رابحی (۱۳۹۱). بررسی تطبیقی تصویر مرگ در شعر فروغ فرّخزاد و نازک‏الملائکه. هفتمین همایش بین‏المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی. گردآورنده: ایران نعمت‏زاده. تهران: دانشگاه علّامه طباطبایی. ۱۵-۱۷ شهریور. ص ۷۵۴.
 
 
Agha Golzadeh, F. & Pourebrahim, Sh. (2013). Death metaphor in religious texts: A cognitive semantic approach. International Journal of Humanities. 20(4), 61-78.
Bybee, J. (2007). Frequency of use and the organization of language. Oxford: Oxford University Press.
Deignan, A. (2005). Metaphor and corpus linguistics: converging evidence in language and communication research. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamin Publication Company.
Grady, C. (2007). Metaphor. In D. Geerartes and H. Cuykens (Eds.) The Oxford handbook of cognitive linguistics. (pp: 188-215). Oxford: Oxford University Press.
Kristiansen, G. & R. Dirven (Eds.) (2008).

 
Cognitive sociolinguistics: Language variation, cultural models and social systems. Berlin, New York: Mouton de Gruyter.
Kövecses, Z. (2005). Metaphor in culture: universality and variation. Oxford: Oxford University Press.
Kövecses, Z. (2010). Metaphor: A practical introduction. Cambridge: Cambridge University Press.
Lakoff, G. & Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. Chicago: The University of Chicago Press.